Gıda ve tarım ürünleri ithalatı: Türkiye'nin kapsamlı düzenleyici çerçevesi
Türkiye'nin gıda ve tarım ürünleri ithalatı, AB uyum süreci ve ulusal gıda güvenliği hedefleri çerçevesinde kapsamlı bir düzenleyici sistemle yönetilmektedir. Sektör, Tarım ve Orman Bakanlığı'nın koordinasyonunda, Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü (GKGM), Hayvan Sağlığı ve Karantina Genel Müdürlüğü (HSKGM) ve Bitki Sağlığı ve Karantina Daire Başkanlığı (BSKDB) tarafından denetlenmektedir. 2024-2025 dönemi, önemli düzenleyici güncellemeler, elektronik sistemlerin yaygınlaşması ve sıkı belgelendirme gereklilikleri ile karakterize olmaktadır.
Düzenleyici yapı ve yetkili kurumlar
Gıda ithalatı kontrolleri Tarım ve Orman Bakanlığı (MinAF) bünyesinde üç ana genel müdürlük tarafından yürütülür. Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü (GKGM) tüm gıda maddelerinin güvenliği, hijyeni ve kalite standartlarından sorumludur ve işlenmiş gıda ürünleri, tarım kaynaklı bitki ürünleri ve gıda katkı maddelerini denetler. Hayvan Sağlığı ve Karantina Genel Müdürlüğü (HSKGM) canlı hayvanlar, et ve et ürünleri, süt ürünleri, bal ve veteriner tıbbi ürünlerle ilgilenir. Bitki Sağlığı ve Karantina Daire Başkanlığı (BSKDB) ise taze meyve-sebze, tohumlar, fidan ve süs bitkileri ile bitki koruma ürünlerinin kontrollerini gerçekleştirir.
2024 itibariyle 168 sınır kontrol noktası aktif olup bunlar havalimanları (38), limanlar (46), kara hudut kapıları (72) ve demiryolu kapıları (12) olarak dağılmıştır. Ana giriş noktaları arasında İstanbul Atatürk ve Sabiha Gökçen havalimanları, Ambarlı ve Mersin limanları, Kapıkule ve Sarp kara hudut kapıları yer alır. Ankara bölgesinde Esenboğa Havalimanı Gümrüğü ithalat için kritik noktadır.
GÜBİS sistemi: Dijital dönüşümün temeli
Gümrük ve Bitkisel İthalat Sistemi (GÜBİS) Ağustos 2020'de devreye alınan elektronik başvuru platformudur. Sistem, tüm ithalat bildirimlerini, belge yüklemelerini, risk analizini ve onay süreçlerini dijitalleştirir. Kayıt için şirketin yasal temsilcisi veya yetkilendirilmiş personel TC kimlik doğrulama ile hesap oluşturur, şirket Vergi Kimlik Numarası (VKN) sisteme tanımlanır ve birden fazla kullanıcı farklı roller ile yetkilendirilebilir.
İthalatçılar için ön bildirim zorunluluğu vardır. Sevkiyat Türkiye'ye varmadan önce GÜBİS'e elektronik bildirim sunulmalıdır. Başvuru Bakanlık tarafından incelenir, onaylanan başvurular için "UYGUNDUR" mektubu elektronik olarak düzenlenir ve gümrükte ibraz edilir. Risk analizine bağlı olarak numune alımı ve laboratuvar testi gerekebilir. İhraç eden ülke tarafından düzenlenen orijinal sağlık/fitosaniter sertifika gümrüğe fiziksel olarak ibraz edilmelidir.
Et ve et ürünleri ithalatı
Canlı hayvan ve et ürünlerinin ithalatı Hayvan Sağlığı ve Karantina Genel Müdürlüğü (HSKGM) denetimindedir. Türkiye, AB Komisyonu tarafından "Üçüncü Ülkeler Listesi" çerçevesinde onaylanan tesislerden ithalata izin verir. Menşe ülke ve tesis onayı için HSKGM tarafından tutulan güncel listeler kontrol edilmelidir.
Canlı hayvan ithalatı: Damızlık vs. kesim
Damızlık hayvan ithalatı tarım politikasının bir parçasıdır ve genetik iyileştirme programlarını destekler. Menşe ülkenin hastalıksız statüsü kritiktir ve Dünya Hayvan Sağlığı Örgütü (WOAH/OIE) sertifikasyonu gerekir. Türkiye'ye girişte karantina süresi uygulanır, hayvanlar belirlenmiş karantina istasyonlarında tutulur ve sağlık testlerinden geçirilir. İhracatçı ülke veteriner otoritesi tarafından düzenlenen veteriner sertifikası zorunludur ve aşılama geçmişi, hastalık testi sonuçları ve transit ülke bilgileri içermelidir.
Kasaplık hayvan ithalatı daha kısıtlıdır. 2024 itibarıyla Tarım Bakanlığı kararıyla belirli dönemlerde canlı sığır ithalatı yasaklanmış durumdadır (et stokları ve yerli üretimi koruma amacıyla). Türkiye'nin kırmızı et ihtiyacı büyük ölçüde yurt içi üretimle karşılanmaktadır. 2023 istatistikleri: Türkiye 1,46 milyon ton kırmızı et üretmiş, 1,1 milyon ton sığır eti, 336 bin ton koyun ve 25 bin ton keçi eti içermektedir. 2024'te canlı hayvan ithalatı 117,5 milyon dolar değerindeyken 2023'te 311,8 milyon dolardı, bu %62,3 düşüş yerli üretim teşvik politikalarını yansıtır.
Et ürünleri: Dondurulmuş ve işlenmiş
Dondurulmuş et ithalatı onaylı tesislerle sınırlıdır. AB onaylı tesisler Türkiye'ye veteriner anlaşmaları çerçevesinde ihracat yapabilir. AB dışı ülkeler için HSKGM onaylı tesis listesi kontrol edilmelidir. Her sevkiyat için Hayvan Sağlığı Sertifikası gerekir ve mikrobiyal standartlar (Salmonella, E. coli, Listeria), hormon kalıntıları ve ilaç kalıntıları için laboratuvar testleri yapılır.
İşlenmiş et ürünleri (sosis, salam, konserve et) için ek gereklilikler vardır. Türk Gıda Kodeksi uyumluluğu zorunludur, katkı maddeleri (nitrit, nitrat, fosfatlar) belirlenmiş limitler dahilinde olmalıdır. Etiketleme gereklilikleri katı şekilde uygulanır: Türkçe etiket zorunlu, içerik listesi, alerjen beyanı, üretim ve son kullanma tarihleri, üretici ve ithalatçı bilgileri gereklidir. Helal sertifikasyonu Müslüman ülkelere ihracat için standart gerekliliktir.
Tavuk eti: Brezilya dominansı
Türkiye'nin tavuk eti ithalatı Brezilya ağırlıklıdır. 2024'ün ilk 10 ayında 180.313 ton tavuk eti ithal edilmiş, toplam değer 338,6 milyon dolar olmuştur. Brezilya lider tedarikçi konumundadır ve %81'lik pazar payı ile 146.066 ton tedarik etmektedir. Diğer tedarikçiler arasında Polonya (24.561 ton), Ukrayna, Hollanda bulunur. Türkiye aynı zamanda tavuk eti ihracatçısıdır ve 2024'te 678.265 ton ihraç ederek 1,44 milyar dolar gelir elde etmiştir, başlıca pazarlar Irak (497.819 ton, 1,04 milyar dolar), Suudi Arabistan, Gürcistan'dır.
Süt ve süt ürünleri düzenlemeleri
Süt ürünleri ithalatı 5996 sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu ve Türk Gıda Kodeksi Süt ve Süt Ürünleri Tebliği ile düzenlenir. Süt ürünleri üreten tesisler için tesis onayı zorunludur. AB tesisleri otomatik kabul görür (Gümrük Birliği uyum sayesinde). AB dışı ülkeler HSKGM denetimi ve onayı gerektirir.
Her sevkiyat için belgeler: Veteriner Sağlık Sertifikası orijinal, üretim tesisi onay kodu, mikrobiyolojik test sertifikaları, Türkçe etiket ve içerik beyanı gerekir. Laboratuvar analizleri zorunludur: patojen mikroorganizmalar (Listeria monocytogenes, Salmonella, Staphylococcus aureus, E. coli), antibiyotik kalıntıları, aflatoksin M1 seviyesi (sütlerde kritik) ve ağır metaller test edilir.
Süt tozu: Stratejik öneme sahip ithalat
Türkiye gıda endüstrisi ve yem sektörü için önemli miktarda süt tozu ithal eder. 2024'ün ilk 10 ayında 70.370 ton süt tozu ithal edilmiş, değer 224,5 milyon dolar olmuştur. Başlıca tedarikçiler Hollanda (11.837 ton), Almanya (10.756 ton), Polonya (9.997 ton), Belçika (8.997 ton), Fransa (8.455 ton), Beyaz Rusya (4.865 ton). Toplam AB ülkeleri payı dominanttır.
GTİP kodları önemlidir: 040221 yağsız süt tozu (en yaygın), 040210 tam yağlı süt tozu. Süt tozunun kullanım alanları: bebek maması üretimi, gıda endüstrisi (fırıncılık, şekerleme), süt ürünleri imalatı (yoğurt, peynir), hayvan yemi katkı maddesi olarak sınıflandırılır.
Peynir ithalatı: AB üstünlüğü
Peynir ithalatı yüksek kalite talepleri nedeniyle önemlidir. 2024'ün ilk 10 ayında 20.622 ton peynir ithal edilmiş, değer 115,6 milyon dolar olmuştur. Başlıca tedarikçiler Polonya (6.156 ton, 26,5 milyon dolar), Hollanda (2.868 ton), İtalya (2.433 ton, 16,1 milyon dolar), Almanya (2.336 ton), Fransa (1.917 ton, 18,3 milyon dolar). Türkiye aynı zamanda peynir ihracatçısıdır ve 2024'te 73.456 ton ihraç ederek 388,4 milyon dolar gelir elde etmiştir, başlıca pazarlar Irak, Almanya, ABD'dir.
Tahıl ithalatı: Stratejik önem ve yüksek hacim
Türkiye gıda güvenliği için önemli miktarda tahıl ithal eder. 2024'ün ilk 10 ayında toplam 16,04 milyon ton tahıl ve baklagil ithal edilmiş, değer 5,76 milyar dolar olmuştur. Bu, 2023'ün aynı dönemine göre hacimde %42,8 artış, değerde %17,1 artıştır.
Buğday: Türkiye'nin en büyük tahıl ithalatı
2024'ün ilk 10 ayında 10,5 milyon ton buğday ithal edilmiş, değer 3,08 milyar dolar olmuştur. Başlıca tedarikçiler Rusya (6,46 milyon ton), Ukrayna (2,95 milyon ton), Romanya (472.000 ton), Litvanya, Bulgaristan. Buğday ithalatı un üretimi ve ekmek tüketimini destekler. Türkiye yılda 19-21 milyon ton buğday üretir ancak yüksek nüfus (85+ milyon) ve un ihracatı ek ithalatı gerektirir.
Fitosaniter belgeler zorunludur. ISPM 15 standardı ahşap paketleme malzemeleri için geçerlidir. Fumigasyon sertifikaları zararlı önleme için, özellikle tropikal menşeli sevkiyatlarda. Kalite parametreleri kontrol edilir: protein içeriği (ekmeklik buğday için minimum %11-12), nem seviyesi (maksimum %13-14), küf ve yabancı madde testi.
Mısır: Hayvan yemi ve gıda endüstrisi
2024'ün ilk 10 ayında 4,76 milyon ton mısır ithal edilmiş, değer 1,35 milyar dolar olmuştur. Başlıca tedarikçiler Brezilya (1,86 milyon ton), ABD (1,23 milyon ton), Ukrayna (901.000 ton), Arjantin (428.000 ton), Rusya. Mısır kullanım alanları: tavuk ve hayvancılık yemi (%75-80), gıda endüstrisi (mısır nişastası, mısır yağı), biyoyakıt üretimi.
GDO (Genetiği Değiştirilmiş Organizm) düzenlemeleri mısır ithalatında kritiktir. Türkiye'de GDO ürün yetiştiriciliği yasaktır ancak yem kullanımı için ithalata izin verilir. Yem için onaylı GDO mısır olayları: 21 mısır olayı yem kullanımı için onaylı (MON810, NK603, Bt11 gibi), gıda kullanımı için GDO yasaktır. Her sevkiyat GDO testi gerektirir, yem etiketlemesinde GDO içeriği beyan edilmelidir, %0,9'un üzerinde GDO içeriği bildirimi zorunludur.
Arpa ve diğer tahıllar
2024'ün ilk 10 ayında 672.000 ton arpa ithal edilmiş, değer 168,9 milyon dolar olmuştur. Başlıca tedarikçiler Fransa (374.000 ton), Romanya, Ukrayna. Arpa kullanım alanları: hayvan yemi (malt arpası vs. yem arpası), bira üretimi, gıda kullanımı (çorba, tahıllar).
Türkiye net pirinç ithalatçısıdır. 2023'te 334.000 ton pirinç ithal edilmiştir. Başlıca kaynaklar Hindistan (basmati ve parboiled), Pakistan, Tayland, Mısır. Pirinç çeşitleri: uzun taneli (basmati, jasmine), orta taneli, yuvarlak taneli (sushi pirinci) olarak sınıflandırılır. Kalite kontrolleri: parçalanma oranı, nem içeriği, yabancı madde, kırık taneler içerir.
Bitkisel yağ ithalatı
Türkiye'nin bitkisel yağ dengesi ithalat bağımlılığı gösterir. Yağlı tohum ithalatı ham yağ ithalatından daha avantajlıdır çünkü yerli ezme endüstrisini destekler ve yan ürünler (küspe) hayvan yemi olarak kullanılır. 2024'ün ilk 10 ayında 7 milyon ton yağlı tohum ithal edilmiştir.
Soya fasulyesi: Dominant yağlı tohum
2024'ün ilk 10 ayında 3,15 milyon ton soya fasulyesi ithal edilmiş, değer 1,6 milyar dolar olmuştur. Başlıca tedarikçiler Brezilya (1,74 milyon ton, %55 pazar payı), ABD (912.000 ton), Paraguay (299.000 ton), Arjantin (189.000 ton). Soya fasulyesi ezilir ve soya yağı ve soya küspesi üretilir.
GDO düzenlemeleri: 15 soya olayı yem kullanımı için onaylı, gıda kullanımı için GDO yasak, yem için %0,9'un üzerinde GDO beyan zorunlu. Kalite parametreleri: yağ içeriği (minimum %18), protein içeriği, nem seviyesi (maksimum %13-14), yabancı madde ve hasar.
Ayçiçeği tohumu ve yağı: Karadeniz dominansı
2024'ün ilk 10 ayında 2,86 milyon ton ayçiçeği tohumu ithal edilmiş, değer 1,32 milyar dolar olmuştur. Başlıca tedarikçiler Rusya (1,83 milyon ton, %64 pazar payı), Ukrayna (585.000 ton), Romanya (195.000 ton), Bulgaristan (140.000 ton), Moldova. Türkiye yerli ayçiçeği üretimi için önemli bir üreticidir ancak tüketimi üretimi aşar.
Aynı zamanda 760.000 ton ham ayçiçeği yağı ithal edilmiş, değer 795,7 milyon dolar. Başlıca tedarikçiler Rusya (584.000 ton), Ukrayna (79.000 ton), Arjantin (79.000 ton). Rafine ayçiçeği yağı Türkiye'de en yaygın kullanılan yemeklik yağdır.
Kanola ve palm yağı
2024'ün ilk 10 ayında 833.000 ton kanola tohumu ithal edilmiş, değer 456,9 milyon dolar. Başlıca tedarikçiler Avustralya (286.000 ton), Ukrayna (252.000 ton), Fransa (150.000 ton), Romanya. Kanola yağı yüksek oleik asit içeriği nedeniyle sağlıklı olarak görülür.
Palm yağı ithalatı düşüş eğiliminde: 2024'te 277.000 ton ithal edilmiş, değer 280,9 milyon dolar (2023'ten %35 düşüş). Başlıca tedarikçiler Endonezya, Malezya. Palm yağı kullanımı: gıda endüstrisi (marjarin, bisküvi, hazır gıdalar), sabun ve kozmetik üretimi, biyodizel.
Tohum ithalatı: Yüksek özyeterlilik ve sıkı GDO kontrolü
Türkiye'nin tohum sektörü 2024'te %97 özyeterlilik oranıyla güçlü durumdadır. Türkiye Tohumcular Birliği (TSÜAB) üyesi 1.131 kayıtlı şirket bulunur. 2024'te 1.303.000 ton sertifikalı tohum (3.258 ton sebze tohumu dahil) üretildi. Türkiye net tohum ihracatçısıdır; 2023'te 464 milyon dolar tohum, fide ve süs bitkisi ihracatı yapılarak 117 ülkeye satış gerçekleştirildi ve 2024'te ihracat değeri 3 kat arttı.
Tüm tohum ithalatları için Tarım ve Orman Bakanlığı'ndan Kontrol Belgesi zorunludur. Her sevkiyat için bireysel ön izin gerekir ve Ağustos 2021'den beri orijinal fitosaniter sertifika zorunludur. Başvuruda: ithalat izni başvuru formu, fatura + Türkçe çeviri, OECD veya ISTA-Orange sertifikası veya laboratuvar analizi, mikroorganizmalar için tür ve suş tanımlama, ağır metal analiz raporu gerekir.
GDO kısıtlamaları tohum ithalatında belirleyicidir: GE ürün yetiştiriciliği yasak olduğundan GE tohum, fide, fidan veya bitki üretim materyallerinin ithalatı yasaktır. Yem kullanımı için onaylı 21 mısır ve 15 soya olayı bulunmakta ancak tohumluk ithalat yasaktır.
Gübre ithalatı: Artan dışa bağımlılık
Türkiye 2024'te 5,6 milyon ton gübre ithal etti, değer 2,8 milyar dolardı. 2023'te yerli üretim 712.571 ton azalarak 4,45 milyon tona düştü, bu ithalat artışını tetikledi. Başlıca ithal gübre tipleri: 2 milyon tonun üzerinde üre (en büyük kategori), 1,2 milyon ton DAP (Diamonyum fosfat), azotlu gübreler (baskın kategori), potasyumlu gübreler (%100'e yakın ithalat bağımlılığı, yerli rezerv yok), fosfatlı gübreler (yüksek ithalat bağımlılığı, sınırlı yerli rezerv).
Başlıca tedarikçiler: Rusya (en büyük), Çin, Mısır, Gürcistan, Norveç. Türkiye'de 7 büyük üretici tarafından işletilen 16 fabrika bulunur ve bu üreticiler pazar payının %85'ini kontrol eder. Mart 2024 itibarıyla ~2.300 kayıtlı şirket var. 2023 üretimi 1.057.000 ton Kalsiyum Amonyum Nitrat (CAN 26% N), 587.841 ton 20-20-0 gübre, 452.882 ton Amonyum Sülfat, 436.402 ton DAP içeriyordu.
İthalat için Tarım ve Orman Bakanlığı'ndan ithalat izni gerekir ve Bitkisel Üretim Genel Müdürlüğü gözetimindedir. Her gübre ürünü piyasaya sunulmadan önce kayıt gerektirir. Başvuruda: yönetmelik uyarınca başvuru formu, ürün teknik veri sayfası, güvenlik bilgi formu (SDS), ağır metal analiz sertifikası, mikrobiyolojik gübreler için tür/suş bilgisi ve optimum koşullar, yerel laboratuvar testleri için numune tedariki gerekir.
Pazar zorlukları: Azotlu gübre üretimi doğal gaz gerektirir (Türkiye sınırlı rezervlere sahip), fosfat kaya ithalatı Tunus, Fas, Ürdün'den, potasyum %100 ithalat Rusya, Belarus, Kanada'dan, 2022-2023 enerji krizi maliyetleri %100'den fazla artırdı ve 2025 bütçesi sadece %5 artışla destekleme yetersiz.
Tarım ilacı ithalatı: AB/G8 ön onayı zorunlu
Tarım ilaçlarının lisanslanması Tarım ve Orman Bakanlığı Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü (GKGM) tarafından "Bitki Koruma Ürünlerinin Lisanslanması Yönetmeliği" ile yönetilir. Bitki koruma ürünü önce AB veya G8 ülkesinde lisanslanmadan Türkiye onayı alamaz. Ağustos 2024 itibarıyla veri tabanında 4.974 pestisit ürünü kayıtlıdır (%98,75 konvansiyonel kimyasal pestisit, %1,25 biyolojik pestisit) ve 194 şirket tarafından kaydedilmiştir. İlk 10 şirket pazarın %39,97'sini kontrol eder.
Şirket sertifikasyon gereklilikleri: lisanslama sorumluluğu için ziraat mühendisi veya kimyager/kimya mühendisi istihdamı, ülke çapında minimum 3 ofis (Maliye Bakanlığı belgeleri), bitki koruma uzmanlığı olan ziraat mühendisi (diploma/doktora VEYA 3+ yıl deneyim), kayıt sorumluluklarını detaylandıran imzalı sözleşmeler.
Aralık 2018'den beri Ön Bildirim Sistemi uygulanıyor: Yılda üç başvuru tarihi - Ocak, Mayıs, Eylül. Başvurular takip eden 4 ay için planlanan ithalatları kapsar ve Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü'ne sunulur. E-başvuru sistemi planlanıyor. İthalat izni başvurusu: online e-başvuru sistemi ile, başvuru formu, fatura/proforma fatura + Türkçe çeviri, garanti sertifikası + çeviri, konşimento/gümrük sertifikası gerekir. Uygunluk Mektarı 6 ay geçerlidir.
Ürün kategorileri (2024 kayıt verileri): %33,92 fungisit (en çok Tebuconazol 159 ürün %3,2, Azoksistrobin 142 ürün %2,85), %28,07 herbisit (en çok Glifosat-izopropilamonyum 80 ürün %1,61), önemli insektisit kategorisi. Bitki koruma ürünleri SADECE Bakanlık tarafından belirlenen gümrük noktalarından girebilir.
Maksimum Kalıntı Limitleri (MRL) birkaç yılda bir güncellenir; en son güncelleme 7 Ocak 2025 (yürürlük 7 Nisan 2025). AB MRL'lere benzer ancak tam uyumlu değil. Pazar değeri 2024'te 120,32 milyon dolar, 2030 tahmini 176,38 milyon dolar, CAGR %6,54. 2013-2022 arasında pestisit kullanımı %40 arttı.
İhracat performansı: Rekor kıran 36,2 milyar dolar
Türkiye'nin tarım ürünleri ihracatı 2024'te 36,2 milyar dolar ile rekor kırdı (%3,3 artış). Toplam ihracatın %16'sını oluşturuyor ve gelecek hedef 40 milyar dolar. Taze meyve-sebze ürünleri 2,7-3,5 milyar dolar, kuru meyve ve ilgili ürünler 1,9 milyar dolar üretti. 114+ ülkeye 4,4 milyon ton taze ürün ihraç edilerek dünyada 7. büyük taze ürün ihracatçısı konumunda.
Yaş meyve sebze: Narenciye liderliği
Narenciye Türkiye'nin en büyük taze ürün kategorisi; 2023'te 1,1 milyar dolar değerinde 1,95 milyon ton (yıllık %23 artış) ihraç edildi. Mandalina 577 milyon dolarla en çok aranan ürün, limon 355 milyon dolar (%30 artış), portakal 112 milyon dolar (%15 artış), greyfurt 68 milyon dolar. Diğer önemli meyveler: 300.000+ ton kayısı yıllık (dünya lideri, Malatya kayısıları PDO statüsü), 200.000 ton üzüm (özellikle Sultana çeşidi Avrupa'ya), 120.000+ ton nar, 100.000 ton elma, 50.000+ ton çilek, önemli kiraz ihracatı özellikle Çin'e.
Başlıca pazarlar: Rusya birincil (2023'te narenciye için 428 milyon dolar), Almanya, Romanya, Irak, Ukrayna, ABD (429,4 milyon dolar meyve/sebze), Polonya ve genişleyen Çin, Güney Kore, Afrika ülkeleri. Türkiye AB'nin 4. büyük sebze ve 7. büyük meyve tedarikçisidir. Rekabet avantajları: işleme için son teknoloji tesisler, müşteri taleplerine göre üretim, rekabetçi fiyatlandırma, yıl boyunca üretim kabiliyeti ve stratejik coğrafi konum.
Zeytinyağı: Rekor hasat ve ihracat yasaklarının kaldırılması
2024/25 sezonu için beklenen üretim 475.000 ton ile rekor kırıyor (önceki rekor 2022/23'te 421.000 ton). 2023/24 sezonu ~200.000 ton, mevcut stok ~150.000 ton, yurt içi tüketim ~120.000 ton/yıl. 2024/25 ihracat hedefi 200.000 ton (2023/24'te gerçekleşen 65.000 ton, 2022/23 rekor 134.000 ton).
İhracat politikası değişiklikleri: Ağustos 2023'te dökme zeytinyağı ihracat yasağı kondu, Haziran 2024'te 50.000 ton Kasım'a kadar izin verildi, Ekim 2024'te ihracat yasağı tamamen kaldırıldı. Temmuz 2023'te dökme ihracatta 0,20$/kg ücret (paketli ihracatı teşvik için) uygulanmıştı.
Kalite tanınırlığı: Edremit Zeytinyağı AB PDO sertifikası (Temmuz 2024) - GI statüsüne sahip ikinci Türk zeytinyağı. Milas Natürel Sızma Zeytinyağı 2020'de AB PDO aldı. Ana çeşitler: Edremit, Memecik, Gemlik. Yaklaşık 200 milyon zeytin ağacı (Edremit PDO bölgesinde 9,8 milyon). Türkiye dünya zeytinyağı üreticileri arasında önemli konumda ve Akdeniz arz açıklarını dolduracak stratejik pozisyonda. 2024 NYIOOC'da 28 ödül kazandı.
Fındık: Dünya üretiminin %64-72'si
Türkiye dünyada baskın fındık üreticisidir; küresel üretimin %64-72'si. 2022'de 1,2 milyon tonluk küresel üretimden 765.000 ton Türkiye'den geldi. 2024 üretim tahmini 685.000 ton (%5,4 artış bekleniyor). Üretimin %80-85'i ihraç edilir; 5 yıllık ortalama ihracat hacmi 707.000 ton (iç fındık).
2023/24 sezonu (Eylül 2023-Ağustos 2024): 303.458 ton hacim, 2,349 milyar dolar değer (2022/23'ten %30,9 artış), 130 ülkeye ihracat. 2024/25 sezonu hedefi minimum 300.000 ton. 2024'ün ilk 10 ayında 2 milyar doların üzerinde gelir oluşturuldu.
Başlıca pazarlar: Almanya (Ferrero ve diğerleri için satın alır), İtalya (Ferrero dünyanın en büyük alıcısı), Çin (hızla büyüyen pazar; 2024 Ocak-Ağustos 3.321 ton iç fındık %160 artış, 27,1 milyon dolar; Çin pazarında ABD fındıklarını geçiyor), ABD, genel Avrupa.
Fındık tipleri ve kalite: Ana çeşitler Giresun kalite, Levant kalite, Sivri kalite. İhraç edilen formlar: iç, kabuklu, kavrulmuş, doğranmış. Gelişmiş işleme kapasitesi modern dekantör tesisleriyle. 2024 fiyat aralığı: 11-13mm doğal iç 7.940$/ton DDU Avrupa. Başlıca üretim bölgeleri: Karadeniz (Giresun, Ordu, Trabzon, Samsun). ~400.000 fındık üreticisi. 2023 TMO alım fiyatı: Giresun kalite 84,00 TL/kg, Levant kalite 82,50 TL/kg, Sivri kalite 80,00 TL/kg.
Küresel rekabet: İtalya ~90.000 ton üretim (2.), ABD ~70.000 ton üretim (3.), Gürcistan gelişen rakip (180 kg/hektar verim). Azerbaycan, Şili, Avustralya, Kanada üretimi artırıyor. Zorluk: Türkiye'nin verimi 84 kg/hektar (ABD'nin 221 kg/ha, Gürcistan'ın 180 kg/ha'dan düşük).
Kuru meyve: 1,9 milyar dolar dünya 2.'si
2024'te toplam kuru meyve ihracatı 1,9 milyar dolar. İlk 7 ay 933 milyon dolar (2023'te 824 milyon dolardan artış). İlk yarı hacim 200.000 ton (%12 azalma iklim değişikliği nedeniyle), ortalama fiyat artışı 3.184$/ton (2023)'den 4.128$/ton (2024)'e.
Türkiye dünyada 2. büyük kuru meyve ihracatçısı ve kuru kayısı, kuru incir, kuru üzüm'de #1 küresel ihracatçı. Kuru kayısılar: Türkiye dünyanın en büyük üretici ve ihracatçısı, Malatya bölgesi ünlü (PDO statüsü), hem taze hem kuru formlar, hem güneşte hem de mekanik kurutma. Kuru incir: Türkiye dünyanın en büyük üretici ve ihracatçısı, ana üretim bölgeleri Ege, yüksek kalite doğal kurutma. Kuru üzüm: AB ve İngiltere'ye ihraç edilir, Türk üzüm üretimi yıllık ~4 milyon ton.
Başlıca ihracat pazarları: Avrupa Birliği ana pazar (Almanya #1 hedef 247,3 milyon dolar kuru meyve), Amerika Birleşik Devletleri İngiltere'yi geçerek 2. büyük pazar, Birleşik Krallık tarihsel büyük pazar, Ortadoğu ülkeleri, Asya (büyüyen), Afrika (genişleyen).
Bakliyat: Mercimek ve nohut ihracatında güçlü
Toplam bakliyat üretimi 1,3 milyon ton: nohut %49 (2024'te 580.000 ton), mercimek %28 (2024 tahmini 350.000 ton), fasulye %22, diğerleri %1'den az. Ekim alanı 871.000 hektar. Ana bölgeler: Güneydoğu Anadolu, İç Anadolu, Güney Marmara.
Mercimek ihracatı 2024 (Ocak-Ekim): 531.930 ton (önceki yıl 450.715 tondan artış). Ekim 2024: 54.656 ton. 2024 ithalat (Ocak-Ekim): 429.490 ton (önceki yıl 745.171 tondan azalış). Başlıca pazarlar (Ekim 2024): Irak 16.005 ton, Cezayir 6.786 ton, Mısır 6.026 ton, Suudi Arabistan, Almanya, İtalya da önemli. Tipler: kırmızı mercimek (en çok ihraç), yeşil mercimek, hem tam hem de yarım formlar.
İhracat düzenlemeleri: 2024/25 kotası 2021-2023 üç yıllık ortalama × %2,8 (önceki %5,6'dan azaltıldı). Kanada mercimeği yeniden ihracatı: Kısıtlama yok. Türkiye değer bazında net mercimek ihracatçısı.
Nohut ihracatı 2024 (Ocak-Ekim): 290.364 ton (2022'de 220.220 tondan artış). Ekim 2024: 31.546 ton. 2024 ithalat (Ocak-Ekim): 229.234 ton (%4 büyüme). İhracat değer aralığı 2,83-3,67$/kg toptan (2024). Başlıca pazarlar (Ekim 2024): Irak 11.133 ton, Cezayir 3.188 ton, İtalya 2.296 ton. Tipler: Kabuli nohut (ana ihracat tipi), Desi nohut, farklı pazarlar için çeşitli boyutlar.
İhracat düzenlemeleri: 2024/25 kotası her çeyreğin 2023 ihracatı × 1,75 (30 Haziran 2025'e kadar geçerli). Önceki yıldan geliştirilmiş kota, küçük ve yeni ihracat firmalarına faydalı.
GTİP kodları: 12 haneli Türk sistemi
Türkiye'de Gümrük Tarife İstatistik Pozisyonu (GTİP) 12 haneli kod kullanır. Yapı: İlk 6 hane Uluslararası HS kodu, 7-8. haneler AB Kombine Nomanklatür (CN), 9-10. haneler Türkiye ulusal alt bölümleri, 11-12. haneler istatistik amaçlı.
Başlıca ürünler: Canlı hayvanlar 0102 (sığır), Et 0201-0204 (sığır, domuz, koyun/keçi), Süt ürünleri 0401-0406 (süt tozu 040221/040210, peynir 0406), Tahıllar 1001 (buğday), 1003 (arpa), 1005 (mısır), 1006 (pirinç), Yağlı tohumlar 1201 (soya), 1206 (ayçiçeği), Bitkisel yağlar 1507 (soya yağı), 1509 (zeytinyağı), 1512 (ayçiçeği yağı), Taze meyveler 0805 (narenciye), 0806 (üzüm), 0808 (elma), 0809 (kayısı, kiraz), Fındık 080222 (iç)/080221 (kabuklu), Kuru meyveler 0806 20 (kuru üzüm), 081310 (kuru kayısı), 081340 (kuru incir), Bakliyat 071320 (nohut), 071340 (mercimek), 071331-071339 (fasulye), Gübreler 3102-3105, Pestisitler 3808.
Resmi kaynaklar: Ticaret Bakanlığı web sitesi ggm.ticaret.gov.tr "Tarife Nomanklatürü" altında, Tariff-TR.com İngilizce kaynak. Bağlayıcı Tarife Bilgisi (BTI) Bölge Müdürlükleri aracılığıyla başvurulabilir, Bakanlık sitesinde aranabilir, tarife değişimine veya iptale kadar geçerlidir.
Dahilde işleme rejimi ve gümrük avantajları
Dahilde İşleme Rejimi gıda sektörü için ithal edilen hammaddelerin işlendikten sonra ihraç edilmesi durumunda gümrük vergisi avantajları sağlar. İşlenmiş ürünler (endüstriyel mallar dahil) Pan-Avrupa kümülasyon sistemini kullanır ancak tarım ürünleri Pan-Avropa kümülasyondan hariçtir ve farklı menşe kuralları uygulanır.
Türkiye önemli aktarma merkezidir: pirinç büyük yeniden ihracat merkezi, bakliyat yeniden ihracat operasyonları, bölgesel dağıtım için stratejik konum, serbest bölgeler ve gümrük avantajları. TİM (Türkiye İhracatçılar Meclisi) koordinasyon organı, sektörel ihracatçı birlikleri (Ege, İstanbul, Akdeniz vb.) destekliyor.
Laboratuvar analizleri ve numune alma prosedürleri
Türkiye'nin resmi laboratuvar ağı 39 il gıda kontrol laboratuvarı, 1 ulusal referans laboratuvarı, 1 Bursa merkezi, 9 veteriner kontrol enstitüsü, 4 bitki karantina müdürlüğü laboratuvarı ve 7 bitki koruma araştırma enstitüsü laboratuvarından oluşur. Ek olarak 101 yetkili özel laboratuvar TÜRKAK akreditasyonuyla çalışır.
Zorunlu analiz senaryoları: sınırdaki gıda ve tarım ürünleri ithalat kontrolleri, PAFD veya AQD tarafından belirlenen risk bazlı numune alma, AB onaylı listelerde olmayan tesislerden ürünler, yeni tedarikçilerden ilk kez ithalatlar, uyumsuzluk geçmişi olan ürünler, gözetim programları kapsamında rastgele numune alma.
Analiz tipleri: Fiziksel analiz (görsel muayene, organoleptik özellikler, paketleme bütünlüğü, etiketleme uyumu, ağırlık/hacim doğrulama), Kimyasal analiz (pestisit kalıntı seviyeleri, ağır metal içeriği, farmakolojik aktif maddeler, gıda katkıları doğrulaması, kontaminantlar), Mikrobiyolojik analiz (patojen mikroorganizmalar, gösterge organizmalar E. coli/Salmonella/Listeria, toplam bakteri sayısı), Özel analizler (yem için %0,9'un üzerinde onaylı GE olaylar için GDO testi, radyasyon testi, aflatoksin testi özellikle kuruyemiş ve kuru meyveler için, alerjen doğrulaması).
Analiz süresi: sonuçlar normalde ürün tipi ve analiz karmaşıklığına bağlı olarak bir hafta içinde alınır. Basit analizler birkaç iş günü, uzman test gerektiren karmaşık analizler bir haftaya kadar. Laboratuvarlar TS EN ISO/IEC 17025 standardına göre akredite olmalıdır. TÜRKAK, ILAC ve EA ile Karşılıklı Tanıma Anlaşmaları (MLA) yoluyla uluslararası geçerlilik sağlar.
Uyumsuzluk prosedürleri ve yaptırımlar
Denetim sonuçları uyumsuzluk gösterdiğinde: İkincil test seçeneği - ithalatçı 7 gün içinde ikinci numune testi talep edebilir, numune ulusal referans laboratuvarına gönderilir, referans laboratuvar sonuçları nihaidir, masraflar ithalatçıya aittir.
Uyumsuz ise ürün elden çıkarma seçenekleri: Özel işlem (ısıl işlem, ayıklama, yeniden işleme), Yeniden ihracat (menşe ülkeye iade veya üçüncü ülkeye gönderim), Kullanım amacı değişikliği (gıda dışı kullanıma yönlendirme, örn. hayvan yemi, endüstriyel kullanım), İmha (ithalatçı masrafıyla gümrük alanında imha).
İdari yaptırımlar 5996 sayılı Kanun altında: hijyen düzenlemelerine uyumsuzluk için idari para cezaları, tesis onayı askıya alma, tesis kaydı iptali, aynı menşeden gelecek sevkiyatlar için artırılmış denetim sıklığı. 7223 sayılı Kanun altında: ihlaller için idari para cezaları, 2024 ceza artışları yeniden değerleme oranına göre, tekrarlanan ihlaller artan cezalara yol açar.
5607 sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu altında cezai yaptırımlar: yasaklanmış malların ihracatı 1-3 yıl hapis, günlük 20-100 TL ekonomik duruma göre 5.000 günlük adli para cezası, lisans veya onay gerektiren yasadışı ihracata uygulanır.
Türkiye hızlı uyarı mekanizmalarına katılır, uyumsuzluk bildirimleri uluslararası ortaklarla paylaşılır, AB RASFF sisteminde işaretlenen ürünler yoğunlaştırılmış denetimlere tabidir. 2024 verileri: Türkiye tüm ülkeler arasında en yüksek 488 RASFF bildirimi aldı.
Son düzenleyici değişiklikler 2024-2025
2025/5 Tebliği - 31 Aralık 2024 tarihli (Resmi Gazete No. 32769), 2025'te yürürlüğe girdi. MinAF kontrolüne tabi ürünlerin ithalat denetimi ilkelerini düzenler. Kapsam: veteriner kontrollü hayvan ve hayvan ürünleri, gıda ve yem endüstrisinde kullanılan bitki ürünleri, tohum/fide/fidan/çiçek soğanları, veteriner biyolojik ürünler, veteriner tıbbi ürünler, bitki koruma ürünleri, zirai karantina kontrollü bitki ürünleri, ormancılık üreme materyalleri.
Türk Gıda Kodeksi Mikrobiyolojik Kriterler Yönetmeliği - 2024 Güncellemesi: 2024'te yayınlandı (EC Tüzük 2073/2005 ile uyumlu). Gıda maddeleri için güncellenmiş mikrobiyolojik kriterler. İşletmelerin 1 Temmuz 2025'e kadar alternatif analiz yöntemlerine uyum sağlaması gerekiyor. Geliştirilmiş HACCP ve hijyen uygulama gereksinimleri.
Gıda Katkı Maddeleri Yönetmeliği (13 Eylül 2023): 1 Nisan 2024'ten itibaren titanyum dioksit (E171) yasaklandı. Geleneksel Türk ürünlerinde yasaklı katkı maddeleri genişletildi. 1 Nisan 2024'ten önce piyasaya sürülen ürünler raf ömrü dolana kadar kalabilir.
Etiketleme Yönetmeliği Değişikliği (6 Nisan 2024): Temel görünürlük alanı tanımı değiştirildi, trans yağ açıklama zorunluluğu kaldırıldı. Uyum son tarihi 31 Aralık 2026. 27 Kasım 2024'te kılavuz yayınlandı.
Gıda ile Temas Eden Maddeler (6 Mayıs 2024): AB Tüzük 10/2011 değişiklik 15 ve 16 ile uyum. 1 Ocak 2026'dan geçerli, uyumsuz ürünler 1 Ocak 2028'e kadar kalabilir.
Dijital dönüşüm gelişmeleri: ithalat bildirimleri için geliştirilmiş elektronik sistemler, iyileştirilmiş GÜBİS platform işlevselliği, kolaylaştırılmış belge sunumu süreçleri, ithalatçılar için gerçek zamanlı durum takibi. Ağustos 2021: geçici elektronik sertifika kabulü sonlandırıldı, tüm fitosaniter ve veteriner belgeler için orijinal sertifikalar artık zorunlu.
Türkiye'nin gıda ve tarım sektörü karmaşık ama kapsamlı bir düzenleyici çerçeveyle yönetiliyor. Sistem AB uyumlaştırma hedefleriyle şekilleniyor ve 2024-2025 dönemi önemli düzenleyici güncellemeler, rekor ihracat performansı ve devam eden ithalat bağımlılığıyla karakterize ediliyor. İhracatçılar ve ithalatçılar için başarı, güncel düzenlemeleri takip etme, elektronik sistemleri etkili kullanma, orijinal belgelendirme gerekliliklerini karşılama ve risk bazlı kontrol sistemini anlama konularında yatmaktadır.