Türkiye makine ithalatı: Gümrük rejimi ve operasyonel rehber

Türkiye'de makine ve sanayi ekipmanları ithalatı, 2024 yılında 39,6 milyar dolarlık hacmiyle ülke toplam ithalatının %11,5'ini oluşturuyor ve son derece detaylı bir düzenleyici çerçeveye tabidir. Gümrük vergisi oranları AB ülkelerinden %0 iken AB dışından ortalama %5, buna eklenen %20 KDV ile toplam mali yük önemli boyutlara ulaşıyor. Ancak yatırım teşvik belgesi sahipleri bu maliyetleri tamamen sıfırlayabiliyor. Sektörün en kritik zorlukları arasında GTİP yanlış sınıflandırmasında 3 kat ceza, kullanılmış makine izin süreci, TAREKS sistem kontrolleri ve limanlarda birikebilen demuraj maliyetleri öne çıkıyor.

Sektörün 2024-2025 performansı: İhracatta rekor, ithalatta gerileme

Türkiye makine sektörü 2024 yılını 28,3 milyar dolar ihracat ile tamamlayarak yeni rekor kırdı (%0,3 artış). İthalat ise önceki yıla göre %5 azalarak 39,6 milyar dolara geriledi. Tekstil makineleri ihracatı ilk kez 1 milyar doları aştı (%22 artış ile 1,0 milyar dolar), sektörün en parlak alt segmenti oldu. Ancak tezgah makineleri sektörü daralma yaşadı: Yurt içi satışlar %9, üretim %14,7 azaldı.

En büyük ithalat kalemleri

En büyük ithalat kalemleri bilgisayarlar ve optik okuyucular (3,1 milyar dolar), makine yedek parçaları (2,7 milyar dolar), turbojet motorları (1,8 milyar dolar, %22,3 artış), hava/vakum pompaları (1,5 milyar dolar) ve metal işleme presleri (1,4 milyar dolar) oldu. Çin, Türkiye'nin en büyük makine tedarikçisi konumunu pekiştirerek pazar payını %27,8'e çıkardı (8,5 milyar dolar). Almanya %7,9 ile ikinci sırada, ancak AB ülkelerinin toplam payı %54,7 seviyesindedir.

2025 beklentileri

2025 beklentileri temkinli iyimserdir: İhracat 28,5-29 milyar dolar bandında kalmayı hedefliyor. Tekstil makinelerinde 1,2 milyar dolar hedefi konuldu. Enjeksiyon kalıplama sektörü yeni yatırımlarla güçlü büyüme sergiliyor (Rosti Turkey 6.500 m² yeni tesis). Ancak küresel talep zayıflığı ve özellikle Avrupa pazarındaki durgunluk risk oluşturuyor. İMF, dünya ekonomisi için 2025'te yalnızca %2,8 büyüme öngörüyor.

Gümrük vergileri: AB ayrıcalığı ve yatırım teşvik muafiyeti kritik

AB menşeli makinelerde %0 gümrük vergisi

AB menşeli makinelerde gümrük vergisi %0 (1996'dan beri Türkiye-AB Gümrük Birliği). A.TR dolaşım sertifikası ile gümrük vergisiz giriş yapılıyor. AB dışı ülkelerden (Çin, Japonya, ABD, Güney Kore vb.) gelen makinelerde ortalama %5 gümrük vergisi uygulanıyor, ancak belirli ürün gruplarında İlave Gümrük Vergisi (İGV) ile %5-30 arasında değişen ek yükler olabiliyor.

KDV oranları ve hesaplama

KDV oranları 10 Temmuz 2023'ten itibaren artırıldı: Standart oran %20'ye çıktı (eskiden %18). KDV matrahı şöyle hesaplanıyor: (CIF Değer + Gümrük Vergisi + Diğer Vergiler) × %20. Bu mali yük bir makine ithalatında CIF değerin %23-26'sına ulaşabiliyor.

Yatırım teşvik belgesi: Tam muafiyet

Yatırım teşvik belgesi sahipleri için tam muafiyet: Belge kapsamındaki makinelerde hem gümrük vergisi hem de KDV %100 istisna. Bu, toplam %23-26 maliyet avantajı demektir. Belgede belirtilen makine listesine göre yerli ve ithal alımlarda KDV ödenmiyor. Ticaret Bakanlığı ve mahalli vergi dairesinden alınan KDV İstisna Yazısı (Form 9A) ile işlem yapılıyor. Teşvik belgesi için minimum yatırım tutarları: 1-2. bölgelerde 1 milyon TL, 3-6. bölgelerde 500.000 TL.

Serbest bölge avantajları

Serbest bölge avantajları daha da kapsamlıdır: Gümrük vergisi ve KDV %100 muaf, üretim gelirlerinde kurumlar vergisi muafiyeti Türkiye'nin AB'ye katılımına kadar geçerli, ihracatın %85'ini gerçekleştiren işletmelerde çalışanların ücretleri gelir vergisinden muaf. Türkiye'de 18 aktif serbest bölge bulunuyor ve kullanılmış makine için yaş sınırı yoktur.

Dahilde İşleme Rejimi (DİR)

Dahilde İşleme Rejimi (DİR) ihracatçılar için kritik bir araçtır: İhracat taahhüdü karşılığında hammadde, yardımcı madde, yarı mamul ve bazı makinelerin gümrük vergisi ve KDV'si askıya alınıyor. Şartlı muafiyet sisteminde teminat karşılığı vergiler askıya alınıyor, ihracat tamamlandığında teminat çözülüyor. Belge geçerlilik süresi 6 ay ile 2 yıl arası değişiyor.

Belgelendirme: CE zorunlu, TSE seçici, Türkçe kullanım kılavuzu mutlaka

CE işareti zorunluluğu

CE işareti Türkiye'de satılan tüm yeni makineler için zorunludur (2006/42/AT Makine Emniyeti Yönetmeliği uyarınca). Üretici kendi beyanıyla CE işareti koyabiliyor (Standart makineler için Ek VIII - İç Üretim Kontrolü). Ancak EK IV'teki 23 yüksek riskli makine kategorisi için Onaylanmış Kuruluş (Notified Body) denetimi şarttır: Dairesel testereler, planya makineleri, bantlı testereler, zincirli testereler, el besleme presleri, enjeksiyon/kompresyon kalıplama makineleri, yeraltı iş makineleri, sıkıştırmalı çöp toplama araçları, emniyet fonksiyonlarına sahip koruyucular ve mantık üniteleri.

TSE belgesi gereksinimleri

TSE belgesi tüm makineler için zorunlu değildir, ama belirli kategoriler için zorunludur: Asansörler ve güvenlik aksamları, LPG ve endüstriyel tüpler, yangın güvenlik ekipmanları (yangın söndürücüler, algılama sistemleri), belirli elektrik ekipmanları, araç bileşenleri. ÜGD Tebliğleri (1, 2, 9, 25 sayılı) kapsamına giren makineler gümrükte TSE denetimine tabi tutulabiliyor.

Teknik dosya gereksinimleri

Teknik dosya CE uygunluğu için şarttır: Genel tanım ve teknik çizimler, montaj resimleri, kontrol devre şemaları (elektrik, hidrolik, pnömatik), bileşen özellikleri ve tedarikçi sertifikaları, malzeme spesifikasyonları, risk değerlendirme dokümantasyonu, uygulanan standartlar listesi (harmonize standartlar), test raporları ve hesaplamalar. CE Uygunluk Beyanı mutlaka teknik dosyada bulunmalıdır.

Üretici yetkilendirme mektupları

Üretici yetkilendirme mektupları ithalatçı ≠ üretici olduğunda zorunludur: TSE belgelendirme başvurularında, tip onay başvurularında, kullanılmış makine ithalat izni başvurularında, yüksek değerli makine gümrük çıkışlarında. Mektup, üreticinin tam yasal adını, ithalatçının Türkiye'deki yasal bilgilerini, ürün kapsamını, yetki süresini, teknik sorumlulukları içermelidir. Hague Sözleşmesi ülkelerinden apostil, diğer ülkelerden konsolosluk tasdiki ve yeminli tercüman tarafından Türkçe çeviri gerekmektedir.

Türkçe kullanım kılavuzu yasal zorunluluk

Türkçe kullanım kılavuzu yasal zorunluluktur (13 Haziran 2014 tarihli Tanıtma ve Kullanma Kılavuzu Yönetmeliği, Tüketici Koruma Kanunu 6502). Kurulum, kullanım, bakım talimatları, güvenlik uyarıları, teknik özellikler, arıza giderme, yedek parça listesi, garanti bilgileri, üretici/ithalatçı iletişim bilgileri Türkçe olmalıdır. Makine üzerindeki güvenlik etiketleri, kontrol paneli metinleri, acil durdurma etiketleri de Türkçe şarttır.

Kullanılmış makine ithalatında sıkı kısıtlamalar ve izin süreci

Kesinlikle ithal edilemeyen kullanılmış makineler

Kesinlikle ithal edilemeyen kullanılmış makineler (Yatırım Teşvik Belgesi kapsamında): Baskı, basım ve matbaa makineleri, tekstil makineleri, hazır giyim makineleri, konfeksiyon makineleri, vinç hizmet ekipmanları. Bu kısıtlama teşvik belgesi özelinde geçerlidir; normal ithalat izni ile değerlendirme yapılabiliyor ama çok sıkıdır.

Yaş sınırı ve değer eşikleri

Yaş sınırı yoktur (2010 sonrası sistemden kaldırıldı), ancak ekonomik ömür ve CIF değer eşikleri vardır. İthalat Rejimi Kararı Ek-1'deki makineler için minimum kg başına CIF değer belirleniyor. Örneğin ahşap işleme makineleri (GTİP 8465) için minimum 20 USD/kg CIF. Eşiğin altındaki değerlerde izin gerekiyor, üstünde basitleştirilmiş onay olabiliyor.

İzin başvuru süreci

İzin başvuru süreci: Elektronik başvuru Ticaret Bakanlığı İthalat Belge İşlemleri platformundan (e-imza zorunlu). Gerekli belgeler: Başvuru formu (TPS-0970 veya TPS-0962), proforma fatura (yeminli Türkçe tercümesi), teknik dokümantasyon/katalog, minimum 4 fotoğraf (marka, model, seri numarası, üretim yılı gözükecek şekilde), Ticaret Sicil Gazetesi, noter tasdikli imza sirküleri, kapasite raporu (Sanayi Odası'ndan), yatırım teşvik belgesi (varsa).

Değerlendirme kriterleri

Değerlendirme kriterleri: Yerli üretici araştırması (aynı/benzer makine Türkiye'de üretiliyor mu?), makinenin kalan ekonomik ömrü, teknik verimlilik ve üretkenlik, ithalatçının işletme nitelikleri, yerli tedarik koşulları, milli ekonomiye katkı. Bakanlık yerli üretimi korumaya öncelik veriyor; eğer Türkiye'de alternatif varsa izin reddedilebiliyor. İzin süresi 6 ay (2025'te güncellendi, önceden 4 aydı).

Ekspertiz raporu ve cezalar

Ekspertiz raporu komple tesis ithalatlarında, karmaşık makine gruplarında, yüksek değerli özel ekipmanlarda, Ek-1 listesinde net olmayan makinelerde Bakanlık uzmanlarınca yapılıyor. Menşe ülkede yerinde inceleme olabiliyor. CE sertifikası AB menşeli kullanılmış makineler için zorunludur.

Yanlış bilgi verme cezası: 2 yıl süreyle kullanılmış makine başvurusu yasağı (başvuru sahibi ve yetkili temsilciler için).

GTİP sınıflandırması: En riskli alan, Fasıl 84-85 karmaşıklığı

Fasıl 84 (Nükleer reaktörler, kazanlar, makineler, mekanik cihazlar) ve Fasıl 85 (Elektrikli makine ve cihazlar) Türkiye'nin en karmaşık tarife bölümleridir. Yanlış sınıflandırma vergi farkının 3 katı ceza getiriyor.

En sık yapılan hatalar

En sık yapılan hatalar: Sadece isme bakarak sınıflandırma (örneğin "motor" 85.01, 84.07 veya 84.12 olabilir), yetersiz teknik detay (tekstilde elyaf bileşimi, plastikte polimer tipi şart), eski GTİP kullanma (HS kodları 5 yılda bir güncelleniyor), yasal notları görmezden gelme, vergi oranına göre seçim (düşük vergili kodu seçmek kasıt olarak değerlendiriliyor), "diğer" kategorilerine kaçma, laboratuvar analizi olmadan sınıflandırma.

Parça/aksam sınıflandırması

Parça/aksam sınıflandırması en zor alandır: Genel kullanım parçaları (vida, somun, yay, zincir) makinelerle sınıflandırılmaz, kendi pozisyonlarına gider. Özel makine parçaları 84.09, 84.31, 84.48, 84.66, 84.73 gibi özel parça pozisyonlarına gider. Münhasır parçalar (sadece/esas olarak belirli bir makineye mahsus) o makinenin pozisyonuna sınıflandırılır.

Bağlayıcı Tarife Bilgisi (BTB)

Bağlayıcı Tarife Bilgisi (BTB) yasal kesinlik sağlıyor: Ticaret Bakanlığı Gümrükler Genel Müdürlüğü tarafından veriliyor, 6 yıl geçerli, sadece hamil için bağlayıcıdır. Başvuru ücretsiz (laboratuvar analizi maliyeti başvurana ait). Elektronik başvuru https://uygulama.gtb.gov.tr/btbbasvuru adresinden (firma e-imza yetkilendirmesi gerekiyor). Karar süresi maksimum 3 ay.

Yanlış sınıflandırma cezaları

Yanlış sınıflandırma cezaları (Gümrük Kanunu 234/1-a): Vergi farkı %5'i aşarsa farkın 3 katı ceza + verginin kendisi + gecikme faizi. Örnek: Yanlış GTİP 10.000 TL vergi, doğru GTİP 50.000 TL vergi → Fark 40.000 TL → Ceza 120.000 TL + 40.000 TL vergi = Toplam 160.000 TL ödeme. Vergi farkı %5'in altındaysa 234/1-a cezası yok ama usulsüzlük cezası var (2025'te 1.191 TL). Kasıtlı yanlış beyan 5607 sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu kapsamında: Malın müsaderesi, cezai yaptırımlar, hapis cezası olasılığı, ticaret yasağı.

Operasyonel zorluklar: TAREKS, muayene, demuraj ve lojistik

TAREKS sistemi

TAREKS sistemi makinelere uygulanıyor: CE işaretli makineler, endüstriyel ekipmanlar, üretim hatları, iş makineleri, inşaat ekipmanları (ekskavatör, buldozer, beton pompası, silindir), 2, 9 ve 25 sayılı ÜGD Tebliğleri kapsamındaki makineler. Web tabanlı risk değerlendirme sistemi, Ticaret Bakanlığı e-imza ile başvuru zorunlu, gümrük çıkışından ÖNCE yapılmalıdır. TSE veya Bakanlık denetçileri tarafından makine denetimi yapılıyor. Onay sonrası verilen referans numarası gümrük beyannamesinin 44. alanına yazılmalıdır.

Gümrük muayene oranları

Gümrük muayene oranları dört şeritte: Yeşil şerit (muayenesiz hızlı çıkış), Sarı şerit (sadece evrak kontrolü, en yaygın ~%80-85), Kırmızı şerit (tam fiziksel muayene + evrak), Mavi şerit (YYS statüsü, sonradan denetim). Seçim BİLGE bilgisayar sisteminin risk analizi ile: Ürün tipi, değer, menşe, ithalatçı geçmişi, rastgele seçim.

Ortalama gümrük çıkış süreleri

Ortalama gümrük çıkış süreleri: Hava kargo 1-2 iş günü (en hızlı), deniz kargo 3-7 iş günü, kara kargo 2-5 iş günü, demiryolu 3-6 iş günü. Sorunlu durumlarda 3-10 iş günü. Yasal süreler: Deniz taşımacılığında özet beyan sunumundan 45 gün, diğer taşımada 20 gün, antrepoda beyanname tescilindan 30 gün.

Demuraj maliyetleri

Demuraj maliyetleri limanlarda hızla birikebiliyor: Türkiye limanlarında tipik serbest süre 4-7 gün, konteyner bu sürede çekilmelidir. Sonrasında günlük demuraj ücretleri başlıyor ve kademeli artıyor. 20 ft konteyner için yaklaşık $40-60/gün başlayıp ilerleyen günlerde katsayılar artıyor. 7 günlük serbest süreden sonra 60 gün gecikmede toplam demuraj 20 ft konteyner için $2.880'a ulaşabiliyor.

Ağır/büyük makine nakliyesi

Ağır/büyük makine nakliyesi özel izin gerektiriyor: Standart boyut ve ağırlık limitlerini aşan makineler için Karayolları Genel Müdürlüğü'nden Özel İzin Belgesi şarttır (e-Devlet üzerinden başvuru). Kategori-2, 3, 4 araçlar gün batımı ile gün doğumu arası trafiğe çıkamıyor. Rota Karayolları Genel Müdürlüğü'nce belirleniyor, farklı rotalar için ayrı izinler gerekebiliyor, eskort araç zorunluluğu olabiliyor.

Cezalar: Belgede usulsüzlük, GTİP'te 3 kat, TSE'de ret

Eksik belge cezaları

Eksik belge cezaları (2025): Usulsüzlük cezası 1.191 TL (2024'te 828 TL'ydi, her yıl Resmi Gazete'de güncelleniyor). Yaygın eksiklikler: Ticari fatura, paketleme listesi, konşimento/AWB, menşe belgesi (gerekiyorsa), TAREKS referans numarası, CE uygunluk beyanı, TSE sertifikaları.

Yanlış GTİP beyanı

Yanlış GTİP beyanı en ağır cezayı getiriyor (Gümrük Kanunu 234): Vergi farkı %5'i aşarsa farkın 3 katı idari para cezası + vergi + gecikme faizi. Minimum ceza 1.191 TL. Kasıtlı yanlış beyanda kaçakçılık suçu: Malın müsaderesi, ticaretten men, ceza davası, hapis cezası olasılığı.

TSE belgesi eksikliği

TSE belgesi eksikliği: TAREKS sistemi "Red: Denetimden Geçmedi" durumu, gümrükte blokaj, serbest dolaşıma giriş yapılamama, malın mahrece iadesi (menşe ülkeye geri gönderme) zorunluluğu, ithalat yasağı. Bazı ihlallerde Gümrük Kanunu 235: Eşyanın gümrüklenmiş değerinin 2 katı idari para cezası (belirli ihlaller için), ağır ihlallerde 4 katı. CE işareti eksikliği olan makine gümrükten geçmez.

Kullanılmış makine yasağı ihlali

Kullanılmış makine yasağı ihlali: İzinsiz ithalat yapılamaz, mal gümrükten çıkmaz, mahrece iade zorunluluğu, yurt dışı tedarikçiye yapılan avans ödemeleri riske girer, düzenlemeleri atlatmaya çalışma cezai kovuşturma, teşvik kapsamında usulsüzlük yapılmışsa teşvik haklarının geri alınması.

Destek kurumlar ve kritik başarı faktörleri

Makina İmalatçıları Birliği (MİB)

Makina İmalatçıları Birliği (MİB): Sektörün en kapsamlı sivil toplum örgütü. 1990 yılında kuruldu, yaklaşık 200 makine ve parça üreticisi üye. Kullanılmış makine izni için kritik: Yerli üretici araştırması MİB'e yapılıyor, yerli alternatif varsa izin zor çıkıyor.

Ticaret Bakanlığı destekleri

Ticaret Bakanlığı Destekleri: Gümrük Rehberi Portalı (gumrukrehberi.gov.tr) kapsamlı SSS veritabanı, adım adım ithalat/ihracat kılavuzları, güncel mevzuat. TAREKS sistem desteği: E-imza kayıt yardımı, firma ve kullanıcı yetkilendirme, başvuru rehberliği. İthalat Genel Müdürlüğü tüm kullanılmış makine izinlerini işliyor, online başvuru sistemi (İthalat Belge İşlemleri, e-imza zorunlu), karar süresi tipik 30-60 gün.

10 altın kural

Makine ithalatında başarı için 10 altın kural:

• Profesyonel gümrük müşaviri ile erken çalışma (satın almadan önce)
• TAREKS başvurularını sevkiyattan önce yapın (2-3 hafta öncesi ideal)
• GTİP'yi teknik özelliklere göre detaylı doğrulayın, belirsizlik varsa BTB alın
• Kullanılmış makine için MİB üzerinden yerli üretici varlığını kontrol edin
• CE/TSE belgelerini tedarikçiden eksiksiz alın
• Tüm yabancı belgeler için yeminli tercüme yaptırın
• Sevkiyat şartlarında uzun serbest süre pazarlığı yapın (15+ gün ideal)
• Broker ile transit sırasında iletişim halinde kalın
• Demuraj, beklenmedik denetimler için yedek bütçe ayırın
• 20-30 günlük tam çıkış süresi planlayın

---

Makine ve sanayi ekipmanları ithalatı Türkiye'nin en stratejik ve en düzenli sektörlerinden biridir. 2025 yılında Çin'in pazar payı %27,8'e yükselirken, yerli üretim teşviklerinin etkisiyle kullanılmış makine ithalatına getirilen kısıtlamalar artmaktadır. GTİP hatası, TSE eksikliği, kullanılmış makine izinsizliği bir ithalatı tamamen durdurabiliyor ve ağır mali cezalara yol açabilmektedir. Profesyonel gümrük danışmanlığı, sektörün karmaşık gereksinimlerini karşılamak ve maliyetleri optimize etmek için kritik önem taşımaktadır.