Savunma Sanayii ve Havacılık Gümrük İşlemleri

Türkiye'nin savunma ve havacılık sektöründe ithalat/ihracat yapan firmalar karmaşık bir mevzuat çerçevesi ve çok katmanlı onay süreçleriyle karşı karşıya. 2024'te $7.15 milyar ihracat gerçekleştiren ve 180 ülkeye ulaşan sektör, %80'in üzerinde yerlilik oranına rağmen kritik bileşenlerde hala dış kaynaklı tedarike bağımlı. Dual-use (çift kullanımlı) ürünler Tebliğ İhracat 2003/12 ve yeni çıkan Tebliğ İthalat 2025/12 (31 Aralık 2024 yayımlandı) ile Wassenaar Arrangement, MTCR, NSG ve Australia Group listelerine göre kontrol ediliyor.

Çift Kullanımlı Ürünlerde Kontrol Sistemi

Türkiye savunma sanayii gümrük mevzuatının omurgasını iki temel düzenleme oluşturuyor. Kontrole Tabi Liste (KTL), askeri ürünleri kapsayan ve MSB tarafından yıllık güncellenen liste olarak Wassenaar Munitions List ve MTCR Annex ile uyumlu şekilde hazırlanıyor (en son güncelleme 3 Aralık 2022'de Resmi Gazete No. 32032'de yayımlandı).

TAREKS Elektronik Platform

TAREKS (Dış Ticarette Risk Esaslı Kontrol Sistemi), tüm savunma ve dual-use ürün hareketlerinin izlendiği merkezi elektronik platform olarak 2018'den beri aktif. TAREKS'te her işlem için referans numarası alınması zorunlu:

• MSB alımları için özel referans numarası: 20181900132013016724484
• SSB ve AQAP sertifikalı kurumlar için: 20181900142013012727484
• Sistemin risk analizi yeşil, sarı veya kırmızı hat belirleme yaparak fiziksel muayene oranını %10-40 arasında değiştiriyor

2025 Yılı İthalat Düzenlemeleri

31 Aralık 2024'te yürürlüğe giren Tebliğ İthalat 2025/12, dual-use malzemelere dair belge onay süreçlerini tamamen dijitalleştirilmiş e-imza gerektiren bir sisteme taşıdı. İthal Şehadetnamesi ve Nihai Kullanım Sertifikası başvuruları artık Ticaret Bakanlığı'nın "İthalat Belge İşlemleri Uygulaması" üzerinden yapılıyor.

Operasyonel Zorluklar ve Lisans Süreçleri

Sektörün en büyük operasyonel sorunu ihracat lisans bekleme sürelerinin politik nedenlerle dramatik şekilde uzaması:

• UK ve Almanya kökenli bileşenler için lisans süreleri: 2 aydan 10 aya çıktı
• ABD kökenli ürünler için: 3-6 aydan 1 yıla uzadı
• S-400 alımı sonrası CAATSA yaptırımlarının gölgesi özellikle ITAR kapsamındaki bileşenlerde kritik darboğaz oluşturuyor

Güvenlik İzinleri ve Sertifikasyonlar

Güvenlik izinleri ve özel gümrük prosedürleri süreçte önemli gecikme kaynağı:

• Tesis Güvenlik Belgesi (facility security certificate) alma süresi: ortalama 3-9 ay
• Kişi Güvenlik Belgesi (KGB) süreci: 3-9 ay
• MSB Teknik Hizmetler Genel Müdürlüğü altındaki Savunma Sanayii Millî Güvenlik Makamı koordinasyonunda yürütülüyor
• MSY 317-2(C) Yönergesi uyarınca tesis güvenliği fiziksel, elektronik ve prosedürel güvenlik önlemlerini kapsıyor

Hassas Teknoloji Transferi Kısıtlamaları

En çok kısıtlama getirilen teknoloji alanları:

• Propulsion (itki) sistemleri
• Güdüm elektroniği
• Askeri şifreleme teknolojileri
• Radar emici malzemeler (RAM)
• Gece görüş ve termal kameralar
• Kompozit malzemeler
• Balistik koruma malzemeleri (Bor/Bor Karbür, Silisyum Karbür, Titanyum Diborür)

Vergi Muafiyetleri ve Mali Teşvikler

Türkiye savunma sanayiine önemli mali teşvikler sunuyor:

Gümrük Vergisi Muafiyetleri

• Gümrük Kanunu Madde 167 uyarınca Cumhurbaşkanlığı, Genelkurmay Başkanlığı, MSB, SSB ve MİT'in doğrudan yaptığı ithalatlarda gümrük vergisi sıfır
• 25 Aralık 2021'den itibaren MSB veya SSB onaylı savunma projeleri için yapılan satış ve hizmetler KDV muafiyeti kapsamında
• İhracat yapan firmalar 0% KDV uyguluyor ve girdi KDV'sini iade alabiliyor

Dahilde İşleme Rejimi (DİR) Avantajları

Savunma sektörü için özel hükümler:

• Standart DİR'de maksimum 12 aylık süre sınırı varken, savunma sanayi projelerinde süre kısıtlaması yok
• Gemi inşa, tesis kurulumu ve savunma ürünleri üretiminde belge süresi proje süresine eşit olabiliyor
• Bedelsiz (free of charge) ithalatlar SSB onaylı savunma projeleri için istisna tanınıyor
• DİR kapsamında hammadde ve yarı mamul ithalatında gümrük vergileri askıya alınıyor

Teknoloji Geliştirme Bölgeleri (TGB) Teşvikleri

31 Aralık 2028'e kadar uzatılmış geniş vergi avantajları:

• TGB'de yapılan Ar-Ge, yazılım ve tasarım faaliyetlerinden elde edilen kazançlar gelir/kurumlar vergisinden muaf
• Ar-Ge ve tasarım personelinin maaşları 2028 sonuna kadar gelir vergisi muafiyetinden yararlanıyor
• İşveren sosyal güvenlik priminin %50'si Hazine tarafından ödeniyor
• 1 milyon TL üzeri Ar-Ge projeleri için ithal edilen yeni makine ve ekipmanda hem KDV hem gümrük vergisinden muaf
• STEM mezunları için 2 yıl asgari ücret desteği

SSB ve SASAD Koordinasyon Mekanizmaları

Savunma Sanayii Başkanlığı (SSB)

2018'de doğrudan Cumhurbaşkanlığı'na bağlanan merkezi otorite:

• 750+ savunma projesini yöneten kilit kuruluş
• 2024'te 170 yeni proje imzaladı
• 2 SSİK toplantısında 90 proje onayladı
• 2025'te 200+ proje planlanıyor
• İhracat yetkilendirme, teknoloji transferi yönetimi, offset yükümlülükleri denetimi görevleri

SASAD (Savunma ve Havacılık Sanayii İmalatçılar Derneği)

Sektörün merkezi örgütlenmesi:

• 1989'da MSB desteğiyle 12 kurucu şirketle başladı
• Şu anda 254+ üretici şirketi kapsıyor
• ASD (Avrupa Havacılık, Güvenlik ve Savunma Sanayileri Birliği) üyesi
• 7 savunma kümesini koordine ediyor: SAHA İstanbul, OSSA, ESAC, HUKD, BTSO, TSSK
• SATEM ile ücretsiz eğitim programları sunuyor

Büyük Ana Yükleniciler

ASELSAN:

• "Gücümüz Bir" tedarikçi portalı 15,000 tedarikçiyi kapsıyor
• 5,000'i İstanbul'dan (İTO/İSO üyeleri)
• 46 ilde faaliyet gösteriyor
• 2017-2020 arası tedarikçi siparişleri $4 milyardan $6.1 milyara çıktı

TAI/TUSAŞ:

• 1,000+ onaylı tedarikçiyle çalışıyor
• ISO 9001, AS EN 9100, AECMA-EASE standartlarına uyum zorunlu
• IAQG (Uluslararası Havacılık Kalite Grubu) üyesi
• Tedarikçi Kalite Portalı ile gerçek zamanlı performans takibi

SAHA İstanbul

Avrupa'nın en büyük savunma kümesi:

• 2015'ten beri 1,300+ üye
• Üyelerin %83'ü 56 sektörden KOBİ
• Kuzey Marmara Bölgesi'nde konumlanmış (Türkiye sanayi üretiminin %54'ü)
• SAHA EXPO 2024'te 1,200+ katılımcı, 29 üniversite

2024-2025 Yönetmelik Değişiklikleri ve İhracat Hedefleri

2024 İhracat Performansı

Türkiye savunma sanayii 2024'te tarihi başarılar kaydetti:

• $7.154 milyar ihracat ile %29 büyüme
• 180 ülkeye 230 farklı ürün ihraç edildi
• 3,500 savunma firmasından 1,600'ü ihracat yaptı
• 169 firma $1 milyon+ ihracata ulaştı
• İhracatın %27'si Avrupa'ya, %50'den fazlası NATO ülkelerine
• 2025 hedefi $8 milyar+
• 2026-2027'de $10 milyar hedefleniyor

En Büyük İhracatçılar 2024

1. Baykar: $1.831 milyar
2. TUSAŞ: $750 milyon
3. ASFAT: $644 milyon
4. MKE: $610 milyon
5. ARCA Savunma: $600 milyon
6. TEI: $390 milyon

Yeni Mevzuat Düzenlemeleri

11 Ekim 2024 - Savunma Sanayii ile İlgili Bazı Düzenlemeler Hakkında Kanun:

• SSDF (Savunma Sanayii Destekleme Fonu) finansmanını güçlendirme
• Yeni gelir kaynakları: 100,000 TL üzeri limitli kredi kartı sahiplerinden yıllık 750 TL
• Gayrimenkul işlemlerinde alıcı ve satıcıdan 750'şer TL
• Araç tescilinde yeni araç için 3,000 TL

18 Ekim 2024 - Savunma Sanayii Uzmanlığı Yönetmeliği (Resmi Gazete No. 32696):

• Savunma sanayii uzmanlarının nitelik gereksinimleri
• Sınav prosedürleri ve sorumluluklar tanımlandı

28 Aralık 2024 - Türkiye-Özbekistan Savunma Sanayii İşbirliği Anlaşması (Cumhurbaşkanı Kararı No. 9355):

• İkili savunma sanayii işbirliği çerçevesi oluşturuldu

IDEF 2025 Fuarı Başarıları

Temmuz 2025 IDEF fuarında elde edilen sonuçlar:

• $9 milyar+ kontrat, bunun $5.85 milyarı ihracat
• 270 anlaşma imzalandı
• 1,491 şirket katıldı (900 Türk, 400+ yabancı)
• 103 ülkeden 231 resmi delegasyon
• 120,000+ ziyaretçi

Yeni Ürün Lansmanları

• Tayfun Block-4 hipersonik balistik füze (Türkiye'nin ilk hipersonik silahı, Mach 5+, 1,000 km menzil)
• KARGU-Hybrid taktik İHA
• BOYGA taktik İHA sistemi

Gümrük Süreleri ve Başarı Kriterleri

Standart İşlem Süreleri

Savunma sanayii gümrük işlemleri zaman profili:

• Tam dokümantasyonla yeşil hat: 1-3 iş günü
• Dokümantasyon eksiklikleri: 3-10 iş günü
• Fiziksel muayene (kırmızı hat): 2-5 iş günü
• Laboratuvar analizi: 5-15 iş günü
• Savunma sanayii için DİR'de süre sınırı yok (proje süresine göre)

YYS/AEO Avantajları

Yetkilendirilmiş Yükümlü Statüsü sahibi firmalar için:

• Yeşil hat işlemleri: ~20 dakika
• Maksimum kontrol bildirim süresi: 2 saat
• Yetkili tesiste ithalat: 20 gün içinde
• %30-70 gümrük maliyet tasarrufu
• %50-80 süre tasarrufu
• Standart %10 yerine %1 teminat oranı
• Fiziksel muayene oranında %60-80 azalma

İhracat Lisans Süreleri

Sektör deneyimlerine göre ortalama süreler:

• Standart başvurular: 30-90 gün
• Karmaşık dual-use ürünler: 60-120 gün
• Son kullanıcı belgesi doğrulaması: ek 2-4 hafta
• ABD DDTC verilerine göre Türkiye'ye lisansların %40'ı 0-30 gün, %30'u 31-60 gün, %20'si 61-90 gün, %10'u 90+ gün

YYS/AEO Sertifikasyon Süreci

Sertifikasyon gereksinimleri:

• Süreç süresi: 2-4 ay
• Minimum 3 yıl operasyonel geçmiş
• Savunma şirketleri için ilk yıl $5 milyon ihracat
• ISO 9001 ve ISO 27001 sertifikaları zorunlu (güncel versiyon, 3 yaşından genç)
• 108 soruluk uygunluk değerlendirmesi

Gecikme Nedenleri ve Dağılımı

• Dokümantasyon hataları (%40): Eksik veya yanlış faturalar, teknik spesifikasyon eksiklikleri, yanlış GTİP kodları
• Prosedürel hatalar (%35): Geç beyanname sunumu, BILGE sistemi güncelleme pencerelerini kaçırma, yetersiz teminat yönetimi
• Uyumsuzluk hataları (%25): Lisans ihlalleri, ödenmemiş vergi/harçlar, güvenlik gereksinimlerinin karşılanmaması

En İyi Uygulamalar ve Öneriler

Tüm Firmalar İçin

• Sevkiyat öncesi tam dokümantasyon hazırlığı
• Ön varış beyannameleri (1-2 gün kazandırır)
• Doğru GTİP sınıflandırması (bağlayıcı tarife bilgisi alımı)
• Savunma sektöründe deneyimli gümrük müşaviri seçimi
• Müşteri portföyü, BILGE sistemi erişimi, 7/24 kullanılabilirlik, ISO 27001 yetkinliği kontrolü

KOBİ'ler İçin (<$5M ihracat)

• Deneyimli gümrük müşavirine güvenmek
• Erken ISO sertifikaları almak
• Dokümantasyon disiplini kurmak

Orta Boy Firmalar İçin ($5-50M)

• 6 ay içinde YYS almak
• Yerinde gümrükleme uygulamak
• 2-3 kişilik özel gümrük uyum ekibi oluşturmak

Büyük Firmalar İçin (>$50M)

• Tam YYS implementasyonu
• Entegre ERP-gümrük sistemleri
• Şirket içi uzman ekip
• Bölgesel hub stratejisi geliştirmek

Stratejik Özerklik ve Gelecek Vizyonu

Yerlilik Atılımı

Türkiye savunma sanayii dönüşümü:

• 2000'lerin başı: %20 yerlilik oranı
• 2024: %80'in üzerinde
• 2026 hedefi: %83
• 2020'den itiberi 400+ ürünü millileştirme programı
• "Ben bu işi yaparım" programı: 900 firma başvurusu, 131 ürün yerli firmalara kazandırıldı

Kritik Motor Bağımlılığı

• KAAN için yerli motor (36,000 lb itki) 2029-2030'da entegre edilecek
• İlk teslimatlar yabancı motorla yapılacak
• Propulsion sistemleri, transmisyonlar, güdüm elektroniği, özel çiplerde bağımlılık devam ediyor

Rekabet Avantajları

• NATO standartlarına uygunluk korurken %30-40 daha düşük fiyat
• Suriye, Libya, Azerbaycan, Ukrayna'da savaş testinden geçmiş sistemler
• Kısa teslimat süreleri
• Teknoloji transfer anlaşmalarında ortak üretim ve teknoloji paylaşımı

2025-2030 Dönemi Hedefleri

• 2028: Toplam sektör cirosu $26 milyar
• 2030: Yerli motor özgünlüğü
• Ulusal uçak gemisi devreye alma
• Denizaltı üretim hattı kurma
• Hipersonik silah sistemleri konuşlandırma

OTS Savunma İşbirliği

Organization of Turkic States çerçevesi (23 Temmuz 2025 İstanbul'da ilk toplantı):

• Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan işbirliği
• Rus/Çin savunma çerçevelerine alternatif tedarik zinciri

2053 Vizyonu

• %100 savunma bağımsızlığı
• $50 milyar ihracat
• Global ilk 100'de 10 Türk firması