Otomotiv ve Yan Sanayi Gümrük Yönetimi: Ankara Operasyonlarında Başarının Anahtarları
Türkiye'de otomotiv aksam, parça ve yedek parça ithalatı, komple araç ithalatından tamamen farklı bir gümrük çerçevesine tabidir. İhtisas gümrüğü gerektirmez, ÖTV uygulanmaz ve standart sanayi ürünü prosedürleri geçerlidir. Ancak bu basitlik yanıltıcıdır: GTİP sınıflandırma karmaşıklığı, TAREKS kontrolleri, TSE belgesi zorunlulukları ve just-in-time üretim baskısı altında gümrük süreçlerinin optimize edilmesi, uzman danışmanlık gerektirir. Türkiye'nin $2.2 milyar değerindeki yan sanayi ithalatında başarılı operasyon, mevzuat uzmanlığı, hızlı belgelendirme stratejileri ve YYS (Yetkilendirilmiş Yükümlü Statüsü) gibi kolaylaştırıcı rejimlerin etkin kullanımıyla mümkündür.
Yan sanayi ithalatının temel farkları
Otomotiv yan sanayinde faaliyet gösteren firmalar sıklıkla komple araç ithalatındaki katı prosedürlerin aksam parçalara da uygulanacağını düşünür. Gerçek bunun tam tersidir. Aksam parça, aksesuarlar ve yedek parçalar standart sanayi ürünü statüsündedir ve Türkiye'nin herhangi bir gümrük noktasından işlem görebilir. Ankara merkezli operasyonlar için Esenboğa Havalimanı Gümrüğü hava kargo için, Gölbaşı Gümrük Müdürlüğü genel ithalat için kullanılabilir durumdadır. İhtisas gümrüğü zorunluluğu sadece komple araçlar için geçerlidir.
Yan sanayi ürünlerinin en önemli avantajı ÖTV (Özel Tüketim Vergisi) kapsamı dışında olmasıdır. 4760 sayılı ÖTV Kanunu'nun (II) sayılı listesinde yer alan taşıtların aksam ve parçaları ÖTV'ye tabi değildir. Bu temel ayrım, komple araçta %80-220'ye varan ÖTV yükü varken, yan sanayi ürünlerinde sadece gümrük vergisi + KDV ödemesi anlamına gelir. 2024-2025 döneminde KDV oranı %20'dir ve tüm otomotiv yan sanayi ürünlerine uygulanır.
Vergi yükü ülke menşeine göre dramatik farklılıklar gösterir: AB ülkelerinden ithalatta gümrük vergisi %0 (Gümrük Birliği sayesinde), Çin'den ithalatta %8, Güney Kore'den Serbest Ticaret Anlaşması kapsamında %4'tür. Bu, AB kaynaklı bir parçanın toplam vergi yükünün %20 (sadece KDV), Çin kaynaklı aynı parçanın ise %29.6 olması anlamına gelir.
GTİP sınıflandırma: Yan sanayinin en kritik zorluğu
Otomotiv aksam parça ithalatında en büyük operasyonel risk ve maliyet kaynağı yanlış GTİP (Gümrük Tarife İstatistik Pozisyonu) sınıflandırmasıdır. 12-haneli Türk gümrük tarife sisteminde otomotiv parçaları öncelikle Fasıl 8708 altında sınıflandırılır: "Motorlu kara taşıtları için aksam, parça ve aksesuarlar." Ancak bu basite indirgenemez.
Genel kullanım parçaları istisnası (Bölüm XV Not 2) en yaygın sınıflandırma hatasına yol açar. Rulmanlara bakalım: Araçlarda kullanılsa da otomotive özgü olmadıkları için 84.82 (rulmanlar) fasılında sınıflandırılırlar, 87.08'de değil. Benzer şekilde motor manifold contası 84.84 (contalar), otomotiv anten kablosu 85.44 (elektrik iletkenleri) fasıllarındadır. Sınıflandırma, parçanın "özel ve esasen araçlar için" üretilmiş olmasına bağlıdır.
Sınıflandırma belirsizliğinde Bağlayıcı Tarife Bilgisi (BTB) sistemi kritik önem taşır. BTB, 6 yıl geçerli resmi bir sınıflandırma kararıdır ve tüm gümrük idarelerini bağlar. Yüksek hacimli veya karmaşık ürünler için BTB başvurusu, sonraki denetimlerde sınıflandırma uyuşmazlığı riskini tamamen ortadan kaldırır. Başvuru, Bölge Müdürlüklerine veya https://uygulama.ticaret.gov.tr/BTBBasvuru/ üzerinden elektronik olarak yapılır. Teknik raporlar gerektiğinde İstanbul veya Ankara laboratuvarlarından hizmet alınır.
Montaj sanayii vs. yedek piyasa ayrımı da vergi oranını etkiler. Bazı GTİP pozisyonları "montaj sanayiinde kullanılanlar" için farklı (genelde düşük) tarife öngörür. Kriterleri karşılamak: 87.03 (binek otomobilleri), 87.04 araçları için belirli motor hacim şartları (dizel ≤2500 cm³, benzin ≤2800 cm³) ve 87.05 özel maksatlı araçlar için parça olmalıdır. Yanlış beyan, hem mali yükümlülük hem de cezai sorumluluk doğurur.
TAREKS ve belgelendirme labirenti
TAREKS (Dış Ticarette Risk Esaslı Kontrol Sistemi) 2010'dan beri otomotiv yan sanayi ithalatında önemli bir kontrol mekanizmasıdır. Belirli ürün kategorileri (aydınlatma ekipmanları, güvenlik parçaları, elektrik-elektronik bileşenler) gümrük beyannamesinden önce TAREKS ön onayı gerektirir. Sistem risk analizine dayanır: firma geçmişi, ürün özellikleri, menşe ülke, fiyat seviyeleri değerlendirilir.
Yüksek riskli firmalar veya ürünler fiili denetime (fiziki muayene) yönlendirilir, bu da önemli zaman kaybı demektir. Düşük risk profilinde otomatik referans numarası alınır ve ithalat akışı kesintisiz devam eder. TAREKS optimizasyonu için: doğru ürün sınıflandırması, tutarlı beyan geçmişi, tam belgelerle başvuru ve mümkünse YYS statüsü kritiktir.
TSE (Türk Standardları Enstitüsü) belgesi gereklilikleri 2021/25 sayılı Ürün Güvenliği ve Denetimi Tebliği ile düzenlenir. Servis ilişkili parçalar, güvenlik kritik bileşenler (fren, direksiyon, süspansiyon) ve elektrik-elektronik otomotiv bileşenleri TSE denetimine tabidir. AB menşeli ürünlerde CE işareti Türkiye-AB Gümrük Birliği çerçevesinde tanınır, ancak TSE yine de gümrükte CE sertifikası ve uygunluk beyanını doğrulama yetkisine sahiptir.
Tip onay belgeleri MARTOY (Motorlu Araçlar ve Römorkları Tip Onayı Yönetmeliği) kapsamındaki komponentler için zorunludur: motor sistemleri, fren sistemleri, direksiyon sistemleri, aydınlatma ekipmanları, güvenlik camları, emniyet kemerleri, aynalar, egzoz sistemleri. AB tip onayı (küçük "e" işareti) veya BM-ECE onayı (büyük "E" işareti) Türkiye'de tanınır ve ulusal tip onay gerektirmez. İthalatçı, parçanın AB tip onayına sahip olması durumunda proforma faturayı TSE'ye onaylatmalıdır.
Menşe belgesi yönetimi, özellikle karmaşık tedarik zincirlerine sahip otomotiv yan sanayinde zorluklar yaratır. AB kaynaklı sanayi ürünleri için A.TR dolaşım belgesi (menşe şahadetnamesi değil, serbest dolaşımda olduğunu belgeler) gümrük vergisini sıfırlar. EUR.1 kömür-çelik ürünleri ve işlenmemiş tarım ürünleri için geçerlidir. Her iki belge de 4 ay geçerlidir. Doğrudan taşıma kuralı zorunludur: mallar AB'den Türkiye'ye doğrudan taşınmalı, üçüncü ülkeler üzerinden transit varsa gümrük denetimi altında olmalıdır.
Dahilde işleme rejimi: İhracatçı yan sanayinin altın anahtarı
Dahilde İşleme Rejimi (DİR), ihracat taahhütlü üretim yapan otomotiv yan sanayi firmaları için olağanüstü maliyet avantajları sağlar. Rejim, ihraç edilecek mamullerin üretiminde kullanılacak hammadde, yarı mamul, yardımcı madde ve yedek parçaların gümrük vergisi ve KDV ödenmeden ithal edilmesine olanak tanır.
DİR'in iki sistemi vardır: Şartli muafiyet (en yaygın - vergiler askıya alınır, teminat gösterilir) ve geri ödeme (vergiler ödenip ihracat sonrası iade edilir). Şartli muafiyet sisteminde nakit akışına hiç dokunulmaz, bu yüzden tercih edilir. Süreç şöyle işler: Ticaret Bakanlığı'ndan Dahilde İşleme İzin Belgesi (DİİB) alınır, ithal edilecek girdiler, üretilecek mamuller, ihracat taahhüdü ve süre belirtilir. İthalat sırasında DİİB ibraz edilir, teminat hesaplanır ve güvence altına alınır. Mamul ihraç edildiğinde teminat oransal olarak serbest bırakılır.
Örnek hesaplama gösterişlidir: €1 milyon değerinde otomotiv parçası ithalatı için gümrük vergisi (AB dışından %8) = €80.000, KDV (%20) = €180.000, toplam €260.000 çalışma sermayesi tasarrufu sağlanır. İhracat gerçekleştiğinde teminat tamamen iade edilir. Bu, özellikle yüksek hacimli tedarikçiler için rekabet avantajıdır.
Eşdeğer eşya mekanizması DİR'in önemli bir esnekliğidir. Yurt içinden satın alınan eşdeğer mallar, ithalattan önce kullanılabilir. Yerli tedarikçiye KDV tecil-terkin avantajı sağlanır, bu da yerli yan sanayi desteklenir. Just-in-time üretim sistemlerinde kritiktir.
İhracat sayılan satışlar (İhracat 2005/2 sayılı Tebliğ) dolaylı ihracat modeline olanak tanır: serbest bölgelere satış, diğer DİİB sahiplerine satış, yatırım teşvik belgeli firmalara satış ihracat taahhüdünü karşılar. OEM tedarikçileri için bu, doğrudan nihai müşteriye ihracat yapmadan DİR'den yararlanma imkanı sağlar.
Telafi edici vergi AB'ye ihraçlarda karmaşıklık yaratır. Türkiye-AB Gümrük Birliği gereği, üçüncü ülke girdisi içeren ürünlerin AB'ye ihracatında AB Ortak Gümrük Tarifesi oranları üzerinden telafi edici vergi hesaplanır. Bu teknik bir hesaplama olup, uzman danışmanlık gerektirir.
YYS statüsü: JIT yan sanayi için operasyonel zorunluluk
Yetkilendirilmiş Yükümlü Statüsü (YYS) - uluslararası terminolojide Authorized Economic Operator (AEO) - yüksek hacimli otomotiv yan sanayi ithalatçıları için stratejik önceliktir. 10 Ocak 2013'te başlatılan program, sınırsız geçerlilikle önemli kolaylıklar sağlar. Türkiye, Güney Kore ile Karşılıklı Tanıma Anlaşması (MRA) imzalamıştır.
Başvuru kriterleri: Türkiye'de 3+ yıl faaliyet, güvenilir gümrük geçmişi (ağır cezasız), mali yeterlilik (serbest muhasebeci raporu), izlenebilir kayıt sistemi, ISO 9001 ve ISO 27001 sertifikaları zorunludur. Başvuru, Bölge Müdürlüklerine veya e-Devlet üzerinden yapılır, 108 soruluk Ek-2 anketi doldurulur ve Risk Yönetimi denetçileri yerinde inceleme yapar.
YYS sahiplerine otomatik kolaylıklar: Yeşil hat işleme - ithalat/ihracat beyannameleri hiçbir belge veya fiziki kontrole tabi olmadan işlenir. Muayeneye sevk edilse bile öncelikli işlem garantisi vardır. Fiziki muayene oranı %80 azalır (standart firmalara göre sadece ~%20 muayene). Teminat avantajları: götürü teminat (tek bir sürekli teminat), kısmi teminat (%1 oranında) veya teminattan muafiyet.
İlave başvuru gereken kritik kolaylıklar: İthalatta yerinde gümrükleme (firma tesisinde ithalat işlemleri tamamlanır, mallar limandan direkt tesis adresine gelir, gümrük noktasında duraksama olmaz - JIT için hayati), ihracatta yerinde gümrükleme (ihracat işlemleri tesiste yapılır, araçlar mühürlenir ve direkt çıkış gümrüğüne gider), onaylanmış ihracatçı (A.TR belgelerini kendi tesislerinde düzenleyebilme, sınır olmaksızın menşe beyanı yapabilme).
Otomotiv yan sanayinde YYS'nin getirisi çok yüksektir: Saatler yerine günler cinsinden gümrük süreleri, demuraj ve ardiye maliyetlerinde büyük azalma, JIT envanter sistemi mümkün olur, ayrıca DİR kullanıcıları için ayniyet incelemelerinde muafiyet ve ön varış beyanı hakkı sağlar. Yatırım gerektirse de (ISO sertifikaları, prosedür dokümantasyonu, personel eğitimi), yüksek hacimli firmalarda 12-18 ay içinde kendini amorti eder.
Geçici ithalat ve diğer özel rejimler
Geçici ithalat rejimi test, fuar veya tamir amaçlı kısa süreli ithalatlarda kullanılır. İki kategoride işler: Tam muafiyet (2009/15481 sayılı Karar'da listelenen ürünler - test cihazları, fuar malları, tamir için gönderilen üretim araçları ve parçalar) ve kısmi muafiyet (aylık %3 vergi ödemesi).
Test ve değerlendirme için: Satın alma kararından önce parçaların getirilmesi, 2 aylık başlangıç süresi, onaylanırsa kesin ithale dönüştürme, reddedilirse re-eksport. Fuar/sergi gösterimi için: TÜYAP, İstanbul Autoshow gibi fuarlarda teşhir, mallar fuarda kalmalı, satılırsa kesin ithale dönüşebilir. Garanti tamirleri için: Garanti kapsamındaki araçlar için getirilen yedek parçalar, montaj sonrası eski parça re-eksport edilmeli veya gümrük gözetiminde imha edilmeli.
ATA Carnet sistemi geçici ithalati basitleştirir: Cenevre Sözleşmesi altındaki uluslararası garanti belgesi, ayrı teminat gerektirmez, çok ülkeli fuarlarda işlemleri kolaylaştırır.
Operasyonel zorluklar ve çözüm stratejileri
Türkiye otomotiv sektörü küresel JIT tedarik zincirlerine entegredir, özellikle AB pazarlarına hizmet vermektedir. Yıllık ~2.1 milyon araç üretim kapasitesi ve %80 kapasite kullanımı, herhangi bir gecikmenin doğrudan üretim maliyetlerine yansıması anlamına gelir. Sprint (hızlı) taşıma hizmetleri acil yedek parçalar için esastır - ekspres kargo, hızlandırılmış gümrük muafiyeti ile.
İhtisas gümrüğü uygulaması Temmuz 2023'ten itibaren otomotiv ithalatı için önem kazandı. Ancak bu komple araçlar için zorunludur. Yan sanayi ürünleri standart gümrük noktalarından işlem görebilir. Ana noktalar: İstanbul bölgesi (Ambarlı Gümrüğü konteyner limanı için, Atatürk Havalimanı Gümrüğü hava kargoya), Kocaeli/Gebze (otomotiv üretim merkezine yakınlık), İzmir (Ege limanı), Ankara'da Esenboğa Havalimanı Gümrüğü ve Gölbaşı Gümrük Müdürlüğü.
Ön varış belgelendirme stratejileri operasyonel başarının temelidir: Mallar Türk Gümrük Bölgesine varmadan özet beyan sunulur, gümrüğün risk analizi ve planlamayı önceden yapmasına olanak tanır. Kritik belge hazırlığı: GTİP tespiti sevkiyattan önce yapılmalı, karmaşık ürünler için gümrük müşavirleri ile danışılmalı, yinelenen ithalatlarda BTI değerlendirilmeli. Mevzuat çalışması: tüm izin gereklilikleri önceden belirlenmeli (TAREKS, TSE, Tip Onay), ithalat lisansları doğrulanmalı, gerekirse ihtisas gümrüğü koordine edilmeli. İleri koordinasyon: sevkiyat detayları varıştan önce gümrük komisyoncusu ile paylaşılmalı, sertifikalar ve izinler önceden konumlandırılmalı, gerekirse antrepo düzenlemeleri koordine edilmeli.
Teknoloji entegrasyonu süreç verimliliği için kritiktir. ETGB (Elektronik Ticaret Gümrük Beyannamesi) küçük sevkiyatlar için (<300kg, <€15.000) çevrimiçi beyan hızlı işlem sağlar. EDI (Elektronik Veri Değişimi) manuel veri girişi hatalarını ortadan kaldırır, "lights out processing" - otomatikleştirilmiş uçtan uca işlem akışı sağlar ve yüksek hacimli ithalatçılar için kritiktir.
Sektörel gerçekler ve istatistikler
Türkiye'nin otomotiv yan sanayi ithalatı 2024'te $2.19 milyar seviyesindedir (araç üretimi için). %78 ithalat bağımlılığı (OEM parçalarında) sektörün yapısal özelliğidir. Yerli kullanım oranı 1997'de %49 iken 2024'te %22'ye düşmüştür. "Dünya arabası" modellerinin Türkiye'de üretiminin ilk yıllarında ithal içerik %60-80'e ulaşmaktadır.
En çok ithal edilen ürün kategorileri: büyük ticari araçlar için dizel motorlar, vites kutuları ve transmisyon parçaları, lastikler, elektrik komponentleri ve elektromekanik kontrolörler, hava kondisyon sistemleri, soğutma sistemleri ve radyatörler, aydınlatma bileşenleri. AB ülkeleri toplam otomotiv parçaları ithalatının %69'unu oluşturur. Almanya lider tedarikçi, ardından İtalya, İngiltere, Fransa gelir. Çin elektronikte büyüyen kaynak, %8 gümrük vergisine tabi.
TAYSAD (Taşıt Araçları Tedarik Sanayicileri Derneği) 450+ üye firmayı temsil eder, sektör üretiminin %65'ini ve ihracatının %70'ini kapsar. 200.000+ doğrudan istihdam sağlar. Üyelerin %80'i Marmara Bölgesinde yoğunlaşmıştır. OSD (Otomotiv Sanayii Derneği) komple araç üreticilerini temsil eder, yan sanayi için doğrudan ilgili olmasa da sektörel bağlam sağlar.
2024 otomotiv ihracatı $37.2 milyar (ana sanayi $22.3 milyar, yan sanayi $14.88 milyar). Yan sanayi ihracatı %5.18 büyüme gösterdi. Türkiye dünya çapında 15. en büyük otomotiv üreticisi, Avrupa'da en büyük otobüs ve hafif ticari araç üreticisidir. Sektör Türkiye GSYİH'sının %5.5'ini, imalat ihracatının %17'sini, toplam vergi gelirlerinin %7.3'ünü oluşturur.
Stratejik öneriler ve sonuç
Ankara merkezli otomotiv yan sanayi ithalatçıları için başarı formülü şunları gerektirir:
Kısa vadeli (0-3 ay): Otomotiv sektörü deneyimli gümrük müşaviri seçimi, 7/24 kullanılabilirlik ve ihtisas gümrüğü prosedürlerine aşinalık ile. Tüm yinelenen SKU'lar için GTİP sınıflandırma denetimi, BTI başvurusu gereken ürünlerin belirlenmesi ve sınıflandırma gerekçesinin dokümantasyonu. Ürün kategorisine göre standartlaştırılmış belge paketlerinin oluşturulması, teknik özelliklerin Türkçeye önceden çevrisi, sertifika geçerlilik takip sisteminin kurulması.
Orta vadeli (3-12 ay): YYS statüsü değerlendirmesi ve başvurusu - YYS kriterleri karşısında öz değerlendirme, başvuru sürecinin başlatılması, ROI analizi (zaman tasarrufu, muayene azalması, öncelikli işlem değeri), 6-12 aylık hedef zaman çizelgesi. TAREKS optimizasyonu - firma kayıt, çoklu kullanıcı e-imza yetkilendirmesi, risk profili anlayışı geliştirme, ön onay iş akışları kurma. Tedarikçi geliştirme programı - yabancı tedarikçilerin Türk belgelendirme gereksinimleri konusunda eğitimi, A.TR sertifikaları için şablonlar sağlama, uygunluk sertifikası protokolleri kurma.
Uzun vadeli (1-3 yıl): YYS sertifikasyonu elde etme ve tüm kolaylıklardan yararlanma. İthalat için yerinde gümrükleme (doğrudan tesise teslim). Düzenli tedarikçi toplama devreleri için milk run kurma, kontrat lojistiği ortaklıkları geliştirme. Uyumluluk mükemmellik merkezi - iç gümrük uyumluluk fonksiyonu, düzenleyici değişikliklerin sürekli izlenmesi, sınıflandırma/değerleme uygulamalarının periyodik iç denetimleri, tedarik, lojistik ve operasyon personeli için eğitim programları.
İhracat odaklı üretim yapan firmalar için Dahilde İşleme Rejimi dönüşümseldir: Üretim girdilerinin gümrüksüz ithalatı, standartta ön ödemeye karşı %15-25 maliyet avantajı, YYS yerinde gümrükleme ile birleştirildiğinde son derece rekabetçi operasyon modeli yaratır. Götürü teminat basitleştirilmiş garantiler için, eşdeğer eşya mekanizması yerli tedarikçileri desteklemek için, AB pazarı için onaylanmış ihracatçı statüsü bu optimum konfigürasyonun parçalarıdır.
Türkiye otomotiv yan sanayi gümrük yönetimi, teknik uzmanlık, proaktif belgelendirme, rejim optimizasyonu ve teknoloji entegrasyonu gerektirir. Komple araç ithalatının karmaşıklıkları olmasa da, GTİP belirsizliği, TAREKS kontrolleri ve JIT baskısı altında başarı, stratejik danışmanlık ve sistematik yaklaşımla gelir. Yılda €1M+ ithal eden firmalar için gümrük rejimi optimizasyon analizi, DİR ve YYS uygulamasından potansiyel tasarrufu ölçmelidir - tipik olarak 12-24 ay içinde ROI elde edilir.